مراتب ذات حق در سوره اخلاص

سورۀ مبارکۀ اخلاص در شمار سوره‌های مهم قرآن کریم قرار دارد که جایگاه آن در بیانات پرگهر حضرات معصومین (ع) و نیز انظار تفسیری اندیشه‌وران مسلمان نمایان می‌گردد. این سوره دربردارندۀ نکات عمیق عرفانی در ارتباط با ذات حق‌تعالی است که تاکنون معرکۀ آرای بسیاری بوده است. بر این اساس، بنا به نگاه تأویل‌گرا و باطنی‌محور عرفا، فحوای مراتب سه‌گانۀ ذات پروردگار، یعنی غیب‌الغیوب، احدیت و واحدیت، در سورۀ مذکور نهفته است. در این مقاله، به ‌اختصار، رویکرد عرفانی عارفان مسلمان در خصوص مراتب ذات خداوند با وام‌گیری از سورۀ اخلاص بررسی می‌شود. مرتبۀ غیب‌الغیوب، ذات لابشرط مقسمی است که هیچ‌گونه اسم و رسمی ندارد و معرفت به آن با هیچ ابزاری میسر نیست. مراتب احدیت و واحدیت نیز به ترتیب، ذوات بشرط لا و بشرط شیء هستند. البته در لسان عرفان، ذات حضرت حق جلّ شأنه واحد است و تعینات سه‌گانۀ مذکور هر یک بنا به اعتباری نام‌گذاری شده‌اند. گونۀ نگرۀ عرفان به مراتب ذات خداوند با عنایت به سورۀ توحیدی اخلاص معمولاً روایت‌گر این تبیین تفسیری است که «هو» به مرتبۀ خلوت‌خانۀ غیب هویت، یعنی غیب‌الغیوب، اشاره دارد و منظور از «الله أحد»، مقام ذات احدیت و مراد از «الله الصمد» مقام ذات واحدیت است.